ilkel (filogenetik) ne demek?

Filogenetikte, bir soy ya da taksonun ilkel (ya da atalardan kalma) özelliği bir kladın ya da klad grubunun ortak atasından kalıtsal olarak geçmiş ve o zamandan beri de çok az değişikliğe uğramış bir özelliktir. Buna karşın klad grubunun içinde olduğu görünen bir özellik ise yani kladın içinde herhangi bir alt grupta görülen ama tamamında görülmeyen özellik ise gelişmiş ya da türemiş bir özelliktir. Klad, ortak ataları ve onun soyundan gelen organizmaların tamamının oluşturduğu bir gruptur.

İlkel bir özelliğin özgün koşulu ortak atada o özelliğin bulunmasıdır; gelişmiş olması ise özgün durumdan belirgin şekilde değişmesidir. Biyolojide bu terimler o özelliğin gelişmişliği, üstünlüğü, değeri ya da adapte edilebilirliği hakkında bir yargı içermezler. Biyolojide "ilkel" demek yalnızca o özelliğin klad grubunun ortak atasında ortaya çıktığını ve kladın daha yakın zamanda bulunan üyelerine hemen hemen hiç değişmeden geçtiği anlamına gelir. "Gelişmiş" terimi ise o özelliğin kladın bir alt grubunda daha sonradan evrimleştiği anlamında kullanılır.

Organizmaları sınıflandırma ve kökenleri ile gelecekleri hakkında varsayım oluşturmaya olanak sağladığı için kladogramlar biliminsanları için önemlidir. Kladogramlar biliminsanlarına soyun ilkel bir özellikten gelişmiş bir özelliğe doğru evrimleşmesi senaryolarını önermelerine yardımcı olur. Bir özelliğin nasıl ortaya çıktığını anlayarak biliminsanları o organizmanın hangi çevre içinde olduğunu be o özelliğin evrimsel adaptasyonlardan nasıl etkilendiğini anlayabilirler.¹

Kullanımı

En azından üç ayrı terim ikilisi "ilkel" ve "gelişmiş" terimleri ile eş anlamlı olarak kullanılmaktadır. Söz edilen özelliğin daha bayağı, basit ya da daha az uyum sağlamış olması gibi anlamları belirtmeleri daha az olası olduğu için teknik terimlerin kullanılması daha çok tercih edilebilmektedir.² "Plesiomorfi" ve "apomorfi" terimleri genel olarak teknik literatürde kullanılmaktadır: Örneğin bir plesiomorfik özellik kladın birden fazla üyesi tarafından paylaşılıyorsa o özelliğe simplesiomorfi yani paylaşılmış ilkel özellik denir; paylaşılmış türemiş bir özellik is bir sinapomorfidir.

İlkel	Gelişmis
Atalardan kalma	Türemiş
Plesiomorfik	Apomorfik
Simplesiomorfik	Sinapomorfik

Bağlamda görecelilik

"İlkel" ve "gelişmiş" göreceli terimlerdi. Bir özelliğe ilkel dendiğinde önemli olan o özelliğe hangi bakış açısından bakıldığıdır. Herhangi bir özellik bağlama göre hem ilkel (atalardan kalma) hem de gelişmiş (türemiş) olabilir.

Örnekler

Omurgalılar kladında bacaklar gelişmiş bir özelliktir çünkü kladın içinde görülen bir özelliktir. Ancak dört üyeliler kladında ise bacaklar ilkel özelliktir çünkü ortak atadan kalıtsal olarak gelmiştir.³

"İlkel" ve "gelişmiş" terimeri bir tür ya da organizma için tam anlamıyla kullanılmaz çünkü herhangi bir tür ya da organizma ilkel ve gelişmiş özelliklerin bir mozaiğidir. "İlkel" ve "gelişmiş" terimlerinin bu şekilde kullanılması Latince Scala Naturae adı verilen ve tüm türlerin en üstünlüğe erişmek için evrimleştiği anlamına gelen büyük varlık zinciri düşüncesine neden olur.⁴ Bu düşünce şekli kullanıldığında insanlar mükemmel olarak görülür ve tüm diğer organizmaların onlarda daha düşük kalitede oldukları kabul edilir.⁵ Bu düşünce de bir türün diğer türün atası olduğu yanılgısına yol açar.⁶ Örneğin Homo sapiens türünün soyunda büyük beyinler gelişmiş bir özellik iken beş parmak sahibi olmak ilkel bir özelliktir.⁷⁸ Türler sürekli olarak evrimleşmektedir, dolayısıyla bir kurbağa biyolojik olarak bir insandan daha fazla ilkel değildir çünkü her birinin soyu ortak atalarından ayrılmıştır.